تهران کانون مخاطرات طبیعی

به گزارش آوای نشاط، امروزه با پیشرفت علوم پزشکی ، کاهش چشمگیر شاخص مرگ و میرناشی از بیماری و بهداشت فردی - اجتماعی را شاهد هستیم ولیکن این شاخص برای مخاطرات طبیعی و غیر طبیعی افزایش قابل چشمگیری دارد.

امار جهانی نشان می دهد ایران ششمین کشور و تهران در رتبه دهم از دیدگاه مخاطرات طبیعی قرار دارد. بلایایی از قبیل زلزله، سیل، اتش فشان وغیره در طول حیات کره زمین بعنوان پدیده های طبیعی و همراه در زندگی بشر وجود داشته و خواهند داشت و در اغلب موارد اثرات مخربی بر سکونت گاه های انسانی باقی گذارده اند بطوریکه همه ساله این حوادث خسارات مالی و جانی جبران ناپذیری ایجاد می نمایند و باعث کشته یا زخمی شدن هزاران نفر و خرابی خانه و کاشانه افراد بسیار زیادی می گردند.

از طرفی شهرهای امروزی در نقاط مختلف دنیا به عنوان یک مکان سکونت به دلایل متعدد از جمله نوع مکان گزینی، توسعه فیزیکی نامناسب، عدم رعایت استانداردهای لازم همواره در معرض خطرات ناشی از مخاطرات طبیعی می باشند بنابراین نگاه جامع و چند جانبه جهت بررسی خطرهای طبیعی، لازمه جوامع امروز به ویژه در کلانشهرهای کشورهای در حال توسعه بسیار جدی باید مدنظر باشد.

امروزه در اکثر کشورهایی که با مخاطرات طبیعی مواجه هستند، احداث و ایجاد مساکن و زیرساختهای اجتماعی - شهری مقاوم در برابر این بلایا به منظور کاهش آسیب جانی و مالی از مهمترین اقداماتی است که بصورت گسترده و ویژه مورد توجه دولتمردان انان قرار گرفته است. این دیدگاه در مورد بلایای طبیعی، حریم گسل؛ ساخت و ساز نامقاوم، بافتهای فرسوده، ناپایداری دامنه ها و ناپایدار کردن آنها در اثر احداث جاده و گسترش شهرکها و احداث خانه در دامنه ها، عدم رعایت حریم رودخانه ها در مناطق شهری و ساخت و ساز در حریم آن نیازمند بررسی علمی و تخصصی جهت کاهش پیامدها و اثرات سوء مالی و جانی و همچنین برنامه ریزی مناسب و کارا به منظور مدیریت شهری و منطقه ای در زمان بحران می باشد. در کشور ایران علیرغم اینکه بخش عمده ای از سکونت گاهها در معرض خطرات ناشی از این حوادث غیرمترقبه قرار دارند، اما کمتر توجهی به رعایت استانداردهای لازم صورت گرفته است.

تهران با مساحتی بالغ بر 700 کیلومتر مربع که نسبت به دوران صفوی حدودا 160 برابر بزرگتر شده است بعنوان یک کلانشهر در ردیف یکی از پرریسکترین شهرهای پرجمعیت دنیا قرار دارد که خطرات و ریسکهای متنوعی این کلانشهر را احاطه نموده اند و دولتمردان باید نگاهی ویژه در جهت پیشگیری ، استانداردسازی و کاهش اثرات ناشی از مخاطرات طبیعی داشته باشند. با توجه توزیع خدمات شهری و به طبع ان نحوه استقرار جمعیت در این شهر از دهه های گذشته، تهران میراث دار ریسکهای متعدد و متنوعی می باشد. این نوشتار چند نمونه از خطرات پیدا و پنهان شامل زلزله ، فرونشست ، سیل در تهران را بررسی نموده و به ضرس قاطع می توان گفت درصورت بی توجهی ، هر کدام به تنهایی قادر به تهدید و نابودی شهر تهران خواهند بود. اما سوال کلیدی اینکه چرا ما این مقدار عقب کشیده ایم و عملا، در حال تسلیم و انتظار فاجعه ادامه حیات می دهیم. باشد که دست اندرکاران کشوری و شهری کمی بهوش بوده و داستان نوشدارو پس از مرگ سهراب پیش نیاید.

الف: تهدید فرونشست

تهران بعنوان منطقه ای که در آن تهدیدهای فرونشستی و فرو چاله ای بسیار زیاد شده و با سرعت از دشتهای اطراف آن مثل دشت ورامین و دشت شهریار بسوی مناطق مرکزی و شهری در حال گسترش می باشد طوری که با قدم زدن در سطح شهر تهران شاهد شکافهای بزرگ و ترکهای کششی سطحی در خیابانها ، ترک بر روی دیوارها و ساختمانها بیشتر از قبل هستیم و در صورت عدم پیشگیری باید منتظر روزی بود که هر روز شاهد و ناظر ریزش ساختمانی ناشی از فرونشست در شهر باشیم. کمبود آب باعث توسعه کویر در شهرهای اقماری اطراف تهران و کوچ مردم این شهرها (تبدیل این مناطق به مکانهای خاموش ) به سوی مناطق جنوبی و حاشیه تهران گردیده و تبعات بسیار بدی خواهد داشت زیرا عمده جمعیت مهاجر مذکور بدلیل مسایل اقتصادی و عدم توانایی تهیه سرپناه در مرکز شهر ، شهرکهای اطراف تهران را برای سکنی بر میگزینند و رشد شدید جمعیت در نواحی جنوب غربی و جنوبی تهران یعنی مکانهایی با خطر بسیار زیاد نشست ، توجه بیش از پیش دست اندرکاران را می طلبد. بر اساس امار مرکز تحقیقات 57% مناطق شهر تهران بعنوان مناطق کم خطر و 43% مناطق پر خطر در فرونشست مطرح می باشند.

مطالعات نشان میدهد که مناطق 12جنوبی شهر تهران من الجمله مناطق 12، 17 و 18 دارای ریسک بیشتری جهت فرونشست می باشند که کج شدن مقبره شاه عبدالعظیم در شهرری ، شکافهایی سطحی در خطوط برق مناطق جنوب غربی و خطوط مترو و کج شدن دکلهای برق در ورامین دلایلی بر این بحران خاموش هستند. مناطق استراتژیک جنوب و جنوب غرب تهران مثل فرودگاه بین المللی امام خمینی (ره) ، خطوط ریلی بسوی جنوب و شمال غرب کشور ، وجود بیش از 2300 کیلومتر اتوبانهای شهری ، کمربندهای جاده ای بطول بیش از 30 کیلومتر، تعداد 7 ایستگاه گاز و بیش از 20 ایستگاه پمپ بنزین ، خطوط فشار قوی برق و بیش از 200 کیلومتر خطوط گاز و بسیاری دیگر از ابنیه و مکانهای فعال در محدوده ای واقع هستند که در سطح زمین شکافهای طولانی با عرض زیاد ( گاها بیش از 2.5 متر) و شاید تونلهایی فروریزشی در زیر زمین وجود داشته باشند بطوریکه که هر لحظه باید منتظر فجایع عمیق تر از زلزله های مهیب باشیم. شکل ذیل خطوط اصلی راه اهن کشور که به تهران منتهی می شوند را نشان می دهد و با توجه به مستعد بودن منطقه برای فرونشستهای زیاد، رخداد این پدیده و واژگونی قطارها و حوادث بعدی باید بصورت جدی مدنظر قرار گیرند.

نقشه فرونشست تهران و البرز

همچنین معضل دیگر تهران که از طرفی با برداشتهای بیش از حد آب برای مصارف کشاورزی، آشامیدنی و صنعتی مواجهه و از طرف دیگر مخازنی مانند سدها را بجهت تولید برق و غیره در خود دارند سبب عدم جاری شدن آب به مناطق جنوبی می شوند باعث تشدید میزان فرونشست می گردند. خشکسالی و برداشت فزاینده و بی رویه آب از چاه های غیرمجاز، افزون بر خشکاندن دیگر چاه ها و چالش تأمین آب آشامیدنی، فرونشست زمین در دشت ورامین و دشت تهران، کرج و شهریار را در پی داشته است؛ مناطقی که تا پیش از این، قطب کشاورزی در منطقه به شمار می آمدند. بر پایه آمارهای موجود ، تهران بالاترین سطح فرونشست در بین شهرهای ایران را دارد، به گونه ای که در برخی مناطق تهران به ویژه جنوب، مرکز، دشت های غرب و جنوب غربی استان، سالانه ۳۶ سانتی متر از زمین دچار فرونشست می شود.
اما در کنار عوامل فوق در بروز خطر فرونشست، با توجه به فرونشستهای ناشی از دوران خشکسالی و برداشتهای بی رویه جهت مصارف متعدد گوناگون که نشستهای بدون سیلاب را باعث می شوند باید مراقب روی دادن این موضوع ناشی از سیلاب و بارشهای ممتد بود. یکی از این عوامل ، وجود قنوات قدیمی و طولانی در سطح شهر تهران که با بارشهای اخیر مجددا این قنوات احیا و احتمال ریزش در مسیر کانالها بسیار محتمل می باشد. با توجه به بارشهای سیل اسا روزهای اخیر در کشور، احتمال فرونشست و زمین لغزش افزایش می یابد که ضرورت امادگی نیروها و دست اندرکاران را می طلبد. این موضوع بدلیل مرطوب و شل شدن لایه های خاک امکان نشستهای غیرمجاز پایه های پلها و سازه ها بصورت موضعی و محلی را درپی دارد. 

ب: تهدید زلزله

براساس سرشماری نفوس ومسکن سال 1395 مرکز امار جمعیت 80 میلیونی ایران در 1240 شهر و 53024 ابادی مستقر می باشند که این جمعیت در 6/22 میلیون واحد ساکن هستند که 57% این تعداد را ساختمانها اسکلت دار و بقیه منازل فاقد اسکلت و یا فاقد استحکام در برابر زلزله را شامل می شوند. با یک محاسبه ساده می توان بیان نمود بالغ بر 8/33 میلیون نفر در منازل فاقد استانداردهای اولیه زلزله سکنی دارند که این اعداد خود گویای عمق فاجعه در صورت بروز زلزله و ریسک بسیار بالای زلزله در ایران است. از طرفی با نگاهی به نقشه پهنه بندی خطر زلزله در ایران (ایین نامه 2800) حدود 76% مناطق ایران در زونهای با خطر بالا و بسیار بالا مستقر هستند که عمده این مناطق کلانشهرهایی با تراکم بالای جمعیتی را شکل داده اند. اما با دقت بیشتر این امار در مورد شهر تهران می توان بیان نمود که از 5/2 میلیون واحد مسکونی شهر تهران ، 260هزار واحد در بافت فرسوده و 630هزار واحد در بافت ناکارامد ( یعنی جمیعت بالغ بر 9/2میلیون نفر) ساکن هستند.

عدم دقت و نظارت کافی در صدور مجوز برای بیش از 160 برج بلند مرتبه در حریم گسلهای اصلی و متوسط و همچنین احداث یا مجوز احداث بالغ بر 270برج در معابر با پهنای کمتر از 10 الی 12 متر خود بیانگر عدم دقت کافی مسیولین ذیربط به چگونگی امدادسانی و تخلیه در زمان زلزله را نشان می دهد. مطالعات مرکز تحقیقات ژاپن درخصوص پیامدهای زلزله در تهران بیانگرخسارتهای جبران ناپذیری به تاسیسات زیربنایی و راه ها و پلها می باشد که علاوه بر خسارات مادی، موانعی در جهت کمک رسانی و نجات حادثه دیدگان وجود دارد که تراکم بالای بافت جمعیت ، معابر غیرقابل دسترسی در اثر ریزش ساختمانها و فقدان فضاهایی جهت پناه گرفتن در زمان زلزله باعث افزایش ریسک و بحران می گردد.
از طرفی با توجه به گسلهایی که شهر تهران را احاطه کرده اند و عدم رعایت حریم گسلها در ساخت و ساز شهری و ساختمانهای بلند مرتبه ، باعث رشد تصاعدی خطر ریسک زلزله گردیده است. با توجه به نقشه گسلهای شهر تهران وجود گسل مشا با طول تقریبی ۲۰۰ کیلومتر، گسل شمال تهران با طول تقریبی ۹۰ کیلومتر و گسل جنوب ری با طول تقریبی ۲۰ کیلومتر بعنوان مهمترین گسلهای منطقه که کاملا تهران را احاطه نموده اند می توان یافت که ریسک لرزه خیزی بالایی تهران را تهدید می کند.

تراکم گسلش در شمال تهران بیشتر از جنوب و در مناطق غربی اندکی بیشتر از شرق می باشند. اما امار نشان می دهد که فعالیت لرزه ای قسمت شرقی نسبت به سایر مناطق تهران محتمل تر است که احتمالا ناشی از تلاقی گسل مشا با گسل شمال تهران می باشد. کارشناسان معتقدند در صورتی که گسل ری فعال شود به مناطق ۹ تا ۲۰ لطمه خواهد زد؛ همچنین با فعالیت گسل مشا، سراسر منطقه ۱ و قسمت زیادی از مناطق ۳ و ۴ به طور جدی آسیب خواهند دید اما باید توجه نمود که فعالیت هرکدام از این گسلها فقط بر مناطق خاصی اثر ندارند بلکه میزان تخریبها در مناطق مختلف متفاوت خواهد بود. بعنوان مثال در صورت فعال شدن گسل ری بدلیل ساختار خاک منطقه و وجود ساختمان‌های فرسوده و آسیب پذیر ، بیش از 80% خسارات در مناطق ۱۱، ۱۲، ۱۶ تا ۲۰ خواهد بود. به نظر می‌رسد منطقه ۱۵ به دلیل تعداد زیاد واحد‌های مسکونی و همچنین بافت قدیمی تر، بیشترین آسیب پذیری را دارد. البته میزان خسارت جانی به ساعت وقوع زلزله نیز وابسته می باشد و کشته شدگان رقم حداقلی از 0.5 تا 1.5 میلیون نفر را شامل خواهند شد و تعدادمجروحین تقریبا بیش از 2 برابر کشته شدگان براورد می شود البته فجایع بعد از اتمام زلزله مانند ترکیدگی لوله ها ، شیوع بیماریها و اتش سوزیها خود سهم بسیار بزرگی در این امار خواهند داشت.

نقشه گسلهای تهران

اگرچه میزان انرژی ازاد شده حاصل از این گسلها متفاوت می باشد ولیکن احتمال ایجاد لرزشهای بالای 7 ریشتر زیاد می باشد اما میزان تخریب انها در مناطق مختلف یکسان نخواهد بود. با توجه به نقشه مرکز مطالعات ژیوتکنیک و مقاومت مصالح تهران در خصوص توزیع خاک طبق اندازه ذرات در اعماق متفاوت و مباحث بزرگنمایی امواج لرزه ای در لایه های مختلف خاک، میزان تخریبها در مناطق متفاوت خواهد بود. بهرام عکاشه(پدر علم زلزله شناسی ایران) معتقد است که در صورت وقوع زلزله در شهر تهران، مناطق ۱، ۲ و ۳ به دلیل حضور گسل‌های شمال تهران و مشا بیشترین آسیب را خواهند دید اما مناطق ۷، ۹،۱۲،۱۱ و ۱۷ به دلیل وجود بافت متراکم و فرسوده، بیشترین آسیب پذیری را در برابر زلزله دارند بنابراین میزان خطر زلزله و اثر خاک و تشدید امواج در جنوب و مرکز تهران از سایر مناطق بیشتر می باشد.
با توجه به تنوع لایه های خاک و گسلهای موجود در پوسته زمین، الگوی منظمی از پیش بینی مکانی،زمانی و بزرگای وقوع زمین لرزه تاکنون حتی درپیشرفته ترین کشورهای دنیا بدست نیامده است. امروزه مباحث علمی زیادی در خصوص پیش بینی زمانی وقوع زلزله مانند مبحث دوره بازگشت زلزله (تناوب زمانی میانگین گیری شده وقوع زلزله در یک منطقه) طرح در حال توسعه می باشد بنظر کارشناسان زلزله تقریبا در هر ۲۰۰ سال امکان وقوع زمین لرزه با بزرگای بیش از ۷ ریشتر در یک منطقه می باشد ولیکن ۲۳۴ سال از آخرین زمین لرزه بزرگ در شهر تبریز ویا 183 سال از آخرین زمین لرزه بزرگ تهران و گسل نیشابورکه بیش از۶۲0 سال غیر فعال و ساکن شده‌ است که تمامی این اطلاعات نشانشگر عمق فاجعه در تهران می باشد.

نقشه توزیع خاک شهر تهران

تهران نیز از دیرباز در معرض زلزله های بزرگ بوده و احتمال وقوع زلزله های با شدت و بزرگی متفاوت وجود دارد وتنها با داشتن اطلاعات و بصورت احتمالات اماری می توان پیش بینی های بلند و کوتاه مدت انجام داد. گسل‌ شمال تهران در ۳۰ هزار سال گذشته حدود هر سه هزار و پانصد سال یک لرزه حدود ۷ ریشتری داشته و آخرین زلزله ۷ ریشتری هم برای ۳۲۰۰ سال پیش است که گفته می شود تمدن قیطریه را از بین برده است . امار نشان می دهد که در سالهای 2006 الی 2018 بالغ بر 1180 زلزله با بزرگای 2.5 و بیشتر در تهران ثبت گردیده اند که فقط 2 زلزله بابزرگای بالای 5 ثبت شده اند. همچنین مطالعات محققین مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن نشان میدهد برای محدوده به شعاع 50 و 150 کیلومتری از مرکز شهر ، به ترتیب تعداد71و 956 زلزله در 12 سال فوق رخ داده است بنابراین پیشنهاد می شود مطالعات دوره بارگشت برای تهران محدوه 150 کیلومتری و بزرگای بالای 6 ریشتر مدنظر قرار گیرد. با توجه به گستره زلزله های 13 سال اخیر تهران، سکون و عدم فعالیت گسلشی خاصی در سالهای اخیر در محدوه نزدیک شهر تهران محسوس می باشد اگرچه این سکون در راستای شمال- جنوب مشهودتر است که احتمال قفل شدگی گسله های این امتداد را بیشتر بروز می دهد و شاید رخداد یک زلزله با بزرگای زیاد در این ناحیه را محتمل تر می نماید.

با توجه به اینکه گسله های فعال و زمین لرزه های متعدد رخ داده اطراف تهران همیشگی و جدی است بنابراین خطر زلزله بصورت جدی تهران را تهدید می کند. بطوریکه علاوه بر اثار مستقیم ناشی از وقوع این پدیده، عوامل بعد از ان نظیر کمک رسانی و آواربرداری نیز باعث مضاعف شدن تهدیدات این بلای طبیعی می گردد.

دکتر مهدی خواری
استاد دانشگاه

انتهای پیام/